Geschreven door Tanner Tuttle, MSc. (One Planet Port). 

Samenvatting

De ironie is groot: Nederland wordt geprezen als een wereldmacht op het gebied van landbouw en handel, maar zijn model holt zijn eigen ecologische integriteit uit en verankert een extractieve, winstgedreven dynamiek die boeren en voedselsoevereiniteit wereldwijd schaadt. Polycrises van zeespiegelstijging, waterstress, afbraak van stikstof en biodiversiteit, overbelasting van het elektriciteitsnet en huisvesting en schade aan de gezondheid vragen om een verschuiving naar sufficiëntie: het beheersen van materiaalstromen, het uitfaseren van fossiele brandstoffen en PFAS en het prioriteit geven aan welzijn binnen planetaire grenzen.

1. Inleiding: Waarom Nederland er nu toe doet

Nederland, een klein maar hypergeglobaliseerd land, is meer dan een belangrijk knooppunt in de wereldhandel; het is een voorbode van instorting of transformatie van het systeem. Met de haven van Rotterdam als Europa's grootste haven¹ en een van 's werelds grootste olie- en chemieknooppunten, een luchthaven met wereldwijde verbindingen (Schiphol), en de status van op een na grootste landbouwexporteur in 2022 naar waarde wereldwijd.²heeft het land in verhouding tot zijn grootte een buitensporige economische invloed bereikt. Dit model bezwijkt echter onder zijn eigen gewicht³.

Nederland is historisch verrijkt door koloniale ontginning en handel en heeft lang vertrouwd op het onttrekken van stromen goederen, mensen, energie en kapitaal.⁴vaak zonder rekening te houden met hun milieu- of sociale kosten^5,6. Nederland wordt al tientallen jaren geconfronteerd met een reeks in elkaar grijpende crises: ecologische overschrijding⁷bijvoorbeeld meer vervuiling uitstoten dan het Nederlandse land kan absorberen of regenereren⁸en conflicten over hulpbronnen⁹. Dit vertaalt zich in spanningen tussen boeren en de overheid over het beleid voor stikstofuitstoot en congestie van de infrastructuur (het Nederlandse elektriciteitsnet is bijvoorbeeld overbelast).¹⁰), die de politieke polarisatie heeft aangewakkerd.¹¹. In deze context is Nederland een kanarie in de kolenmijnDe kwetsbaarheden van Nederland zijn een waarschuwing voor de wereld. Met een van 's werelds grootste materiële voetafdrukken en netto invoer van hulpbronnen illustreert Nederland de structurele grenzen van een extractivistische wereldeconomie. De druk op Nederland is geen geïsoleerd nationaal falen, maar een waarschuwing voor de risico's die inherent zijn aan het systeem zelf.

2. Van historisch uittreksel tot systeemrisico

Het economisch model van Nederland is het product van eeuwen van extractieve handel¹². Vanaf de zeventiende-eeuwse oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), die de wereldwijde specerijenroutes domineerde^13,14naar de huidige fossiele brandstof¹⁵ en agro-logistieke knooppunten heeft de Nederlandse economie geprofiteerd van het externaliseren van ecologische en menselijke kosten naar andere regio's.⁵. Het heeft zijn rijkdom opgebouwd door grondstoffen te importeren, of het nu koloniale goederen, fossiele brandstoffen of landbouwgrondstoffen zijn, en eindproducten, chemicaliën, geraffineerde brandstoffen en voedsel te exporteren.⁶.

Een treffend voorbeeld: in 2017 was Nederland de op één na grootste exporteur van landbouwproducten ter wereld (in waarde), na de Verenigde Staten.¹⁶ondanks het feit dat het slechts ongeveer 0,4% van het landoppervlak van het vasteland van de Verenigde Staten beslaat. Deze prestatie is afhankelijk van enorme hoeveelheden geïmporteerde meststoffen.^17-25diervoeder²⁶en fossiele brandstoffen^17,27-32. De Nederlandse landbouw is hyperintensief en technologisch geavanceerd, met opbrengsten die tot de hoogste ter wereld behoren. Zo kan de opbrengst van kastomaten jaarlijks meer dan 500 ton per hectare bedragen.³³meer dan tien keer het wereldwijde gemiddelde³⁴. Toch is een dergelijke productiviteit alleen mogelijk via een systeem dat energie en inputs verbruikt, dat zwaar geïndustrialiseerd en ecologisch duur is en bodemverarming, watervervuiling en verlies van biodiversiteit in de hand werkt.^35,36. 

Kortom, Nederland exporteert voedsel maar importeert de energie¹⁵ en grondstoffen³⁷ lasten die deze export mogelijk maken. Dit systeem is afhankelijk van ongelijke uitwisselingen: soja voor veevoer gekoppeld aan ontbossing in Zuid-Amerika^38-41 en meststoffen uit geopolitiek kwetsbare toeleveringsketens^42,43. Nederlandse landbouw vertrouwt op stikstofmeststoffen op basis van aardgas⁴⁴ steeds meer verbonden met geïmporteerd LNG van fracking in de VS⁴⁵waardoor het kwetsbaar is voor energieprijzen en geopolitieke schokken^46,47 en milieuonrechtvaardigheden voor gemeenschappen in het buitenland^48,49. Potas uit Rusland en Wit-Rusland⁵⁰ en fosfaat uit Marokko en de Westelijke Sahara^51,52 stellen de sector verder bloot aan geopolitieke risico's en onopgeloste soevereiniteits- en instemmingsvraagstukken. Deze afhankelijkheden onthullen een paradox: praktijken die binnen de EU te schadelijk worden geacht, zoals fracking, worden uitbesteed aan het buitenland.⁴⁵het reproduceren van koloniale continuïteiten in mondiale hulpbronnenstromen⁵³.

Nu bedreigt dit model zelf zijn eigen mensen en zijn eigen ecosysteem. Een groot deel van het land ligt onder zeeniveau en loopt ernstig risico door zeespiegelstijging. Ongeveer 26% van het Nederlandse grondgebied ligt onder de gemiddelde zeespiegel en ongeveer 60% is kwetsbaar voor overstromingen vanuit de Noordzee, rivieren of meren.⁵⁴ als gevolg van de klimaatverandering. Van cruciaal belang is dat de regio's met het grootste overstromingsrisico ook de centra van economische activiteit van het land zijn, waaronder de Randstad (Amsterdam-Rotterdam-Den Haag-Utrecht), de Rotterdamse haven en de luchthaven Schiphol.^55-62. 

Tegelijkertijd heeft Nederland te maken met toenemende droogte en drinkwaterstress: het RIVM heeft gewaarschuwd dat in 2030 het hele land te maken kan krijgen met watertekorten.^63,64 als er niet dringend actie wordt ondernomen, terwijl enorme hoeveelheden zoet water verbruikt blijven worden door intensieve veeteelt en landbouwproductie⁶⁵. Volgens de klimaatrisicobeoordeling van het Europees Milieuagentschap zal deze convergerende druk, overstromingen, droogte en hittestress, in heel Europa toenemen, waarbij Nederland eruit springt als een geval met een hoge blootstelling.⁶⁶.

Om verdere stijging van de zeespiegel te stoppen en de toenemende druk van droogte en hittestress te verminderen, moet de onderliggende oorzaak, de opwarming van de aarde, worden gestopt. Analyses geven aan dat om het klimaat te stabiliseren er deze eeuw ongeveer 10-20 gigaton CO₂ per jaar moet worden verwijderd of geneutraliseerd.^67,68. Dergelijke getallen illustreren de enorme omvang van het probleem: geen enkele plausibele portfolio van technologische koolstofverwijdering kan dit alleen bereiken. De enige realistische route is het drastisch verminderen van de activiteiten die CO₂ genereren, zodat ecosystemen de ruimte krijgen om koolstof op natuurlijke wijze op te nemen. Toch blijft Nederland opereren als een hoog-emissie (direct en indirect) handels- en logistiek knooppunt via de materiaalstromen.^69,70 dat het vergemakkelijkt, waardoor juist de klimaatrisico's waaraan het het meest is blootgesteld, worden versterkt.

3. Crisisconvergentie: Kwetsbaarheden in het Nederlandse systeem

Nederland heeft te maken met een polycrisis, een samenkomst van economische, ecologische en sociale drukpunten die de kwetsbaarheid van haar model blootleggen:

• Algemeen welzijn: Naast de materiële druk tast de polycrisis de sociale cohesie aan. Stijgende percentages geestelijke gezondheidsproblemen, eenzaamheid en sociaal isolement weerspiegelen de atomisering van de samenleving, die door de verstoring van het klimaat en de economische onzekerheid waarschijnlijk nog zal verergeren.
• Zeespiegelstijging: Omdat een groot deel van het land onder de zeespiegel ligt, loopt het land direct gevaar door de stijging van de zeespiegel als gevolg van de klimaatverandering, zelfs als het afhankelijk blijft van de handel op fossiele brandstoffen.
• Crisis in huisvesting: De torenhoge prijzen en tekorten weerspiegelen de schaarste aan ruimte, speculatieve investeringen en de financialisering van huisvesting. Deze dynamiek verdiept de sociale fragmentatie: terwijl sommige huishoudens gedwongen worden om hun woning te delen of onder te verdelen, consolideren andere huishoudens hun eigendommen of breiden ze uit in stedelijke kernen met een hoge waarde, waardoor de ongelijke toegang tot woonruimte wordt versterkt.⁷¹.
• Energie- en netwerkcrisis: De productie van hernieuwbare energie neemt toe, met name zonne- en windenergie, maar het nationale elektriciteitsnet heeft onvoldoende capaciteit om deze energie op betrouwbare wijze te transporteren en op te slaan. Als gevolg hiervan krijgen bedrijven en producenten van zonne-energie te maken met vertragingen bij de aansluiting of gedwongen onderbrekingen, wat leidt tot inefficiënt gebruik van hulpbronnen en inkomstenderving. Ondertussen is de infrastructuur voor fossiele brandstoffen⁷² domineert nog steeds grote delen van de energiemix, wat de verschuiving naar schonere systemen vertraagt.⁷³.
• Volksgezondheid & aantasting van de milieugezondheid: De luchthaven Schiphol, de haven van Rotterdam, industriële landbouw en chemische productiefaciliteiten zoals Chemours zijn belangrijke bronnen van luchtverontreiniging.⁷⁴lawaai⁷⁵bodem- en waterverontreiniging³⁵Dit heeft gevolgen voor de gezondheid van lokale gemeenschappen. Het inademen van de lucht in Rotterdam is bijvoorbeeld vergeleken met het passief roken van bijna zeven sigaretten per dag.⁷⁶. De PFAS-verontreinigingscrisis, die gevolgen heeft voor lucht, water en bodem, illustreert de giftige gezondheidsrisico's waar Nederlandse gemeenschappen mee te maken hebben: Het RIVM heeft gewaarschuwd dat eieren van hobbyboeren met vrije uitloop in de buurt van Dordrecht PFAS-concentraties bevatten die zo hoog zijn dat ze onveilig zijn voor menselijke consumptie.⁷⁷waarbij langdurige blootstelling in verband wordt gebracht met kanker, immuunsuppressie en ontwikkelingsschade. Ondertussen staat de gezondheidszorg onder steeds grotere druk: voor de komende tien jaar worden aanzienlijke personeelstekorten verwacht.^78-81 met bewijs van snel stijgende kosten voor gezondheidszorg^82,83.
• Publieke macht versus bedrijfsmacht (en geopolitieke macht): Burgers vragen om minder vluchten⁸⁴minder cruiseschepen⁸⁵en een einde aan fossiele subsidies⁸⁶. Toch oefenen bedrijvenlobby's en buitenlandse regeringen een buitenproportionele invloed uit om gevestigde belangen te beschermen, wat het meest treffend was toen de Nederlandse regering probeerde het aantal vluchten op Schiphol te verminderen, maar het plan onder druk van de Verenigde Staten werd geblokkeerd.⁸⁷ en de EU^87,88.
• Ecologische afbraak: Bodemuitputting, stikstofvervuiling⁸⁹ineenstorting biodiversiteit⁹⁰en watervervuiling weerspiegelen een economie die prioriteit heeft gegeven aan doorvoer boven toereikendheid.
• Demografische belasting: Nederland heeft te maken met een complexe demografische situatie waarin sprake is van een natuurlijke bevolkingsafname terwijl de totale bevolking blijft groeien door arbeidsimmigratie.⁹¹Bijvoorbeeld om arbeiders naar sectoren als de landbouw en de vleesindustrie te sturen, zelfs in het licht van de covid en de oorlog tussen Rusland en Oekraïne.
• Institutionele en politieke crisis: Het politieke landschap van Nederland wordt de laatste decennia gekenmerkt door een institutioneel onvermogen om samenhangend te reageren op convergerende crises. De afgelopen drie kabinetten zijn allemaal voortijdig ingestort, als gevolg van een regeringscrisis die het wantrouwen van het publiek in de instellingen heeft verdiept. In dit vacuüm hebben populistische verhalen een hoge vlucht genomen, waarbij vluchtelingen en immigranten vaak tot zondebok worden gemaakt voor woningnood en druk op sociale voorzieningen. Racistische sentimenten nemen toe, ondanks bewijs dat 1 op de 10 mensen in Nederland aangeeft zich gediscrimineerd te voelen in 2023.⁹²en kritisch onderzoek laat zien hoe de Nederlandse samenleving vaak moeite heeft gehad om structureel racisme aan te pakken⁹³.

Terwijl veel westerse economieën ecologische kosten op vergelijkbare manieren externaliseren, onderscheidt het Nederlandse economische model zich in intensiteit en blootstelling. De extreme ruimtelijke dichtheid van Nederland, de centrale positie van de wereldhandel en wettelijke beperkingen als gevolg van overmatige stikstofvervuiling⁹⁴ maken de kosten van extractivisme ongewoon zichtbaar en acuut. 

Dit economische model brengt enorme kosten met zich mee voor de Nederlandse samenleving. Individuele gezondheidsuitgaven bedragen nu al 10,2% van het BBP.⁹⁵terwijl milieuschade goed is voor nog eens 5,8%⁹⁶en de subsidies voor fossiele brandstoffen blijven hoog met naar schatting 7%⁹⁷ van het BBP. Overmatige stikstofvervuiling heeft geleid tot wettelijke beperkingen die nieuwe huisvesting en industriële ontwikkeling vertragen, waardoor vastgoedwaarde verloren gaat en dringend noodzakelijke investeringen worden uitgesteld.^94,98-101. Overstromingsrisico's beginnen de prijzen van onroerend goed te beïnvloeden, Nederlandse huizen in overstromingsgevoelige gebieden worden gemiddeld voor 2,2-4,7% minder verkocht dan vergelijkbare huizen.^102,103Dit komt overeen met internationale prognoses van door het klimaat veroorzaakte waardedalingen van 10-40% op plaatsen als Californië en Florida.¹⁰⁴. Bijkomende lasten vloeien voort uit door de overheid gefinancierde infrastructuurreparaties en door de samenleving gefinancierde belastingvoordelen en regelgevingsfaciliteiten voor ecologisch schadelijke sectoren, waaronder subsidies voor de scheepvaart (0,7% van het BBP).^105,106), belastingvrijstellingen voor de luchtvaart (0,25% van het BBP¹⁰⁷). 

Op basis van voorzichtige veronderstellingen komen deze kosten erop neer dat een aanzienlijk deel van het BBP vastligt, waarvan een groot deel ten goede komt aan activiteiten met kortstondige voordelen en aanhoudende ecologische schade. Naast deze meetbare kosten erodeert verdere milieuschade de ecologische en economische veerkracht van het land (bijv. vervuiling van bodem, lucht en water), terwijl investeringen in regeneratieve en rechtvaardige alternatieven worden uitgesteld.

Deze elkaar overlappende crises zijn symptomen van een diepere waarheid: het Nederlandse economische model heeft zijn grenzen bereikt. Toch ligt in deze convergentie een kans. Door de onderlinge verbondenheid van zijn kwetsbaarheden te erkennen, kan Nederland ook het potentieel voor systemische vernieuwing herkennen. Het afbreken van het oude model opent ruimte voor een nieuw model, een economie die is ontworpen om toereikendheid, veerkracht en gedeelde welvaart te leveren binnen planetaire grenzen, d.w.z. ecologische grenzen.

4. Een eenplaneetperspectief: Waarom het hier begint

Het Nederlandse economische model is zo hulpbronintensief en afhankelijk van het buitenland dat het niet binnen de grenzen van onze planeet kan blijven. Toch maakt juist deze intensiteit Nederland tot de ideale proeftuin voor transformatie: als een sterk geglobaliseerde, handelsgedreven natie kan verschuiven in de richting van sufficiëntie, kunnen anderen volgen.

Een "Eén Planeet" systeem, inclusief economie, erkent ecologische grenzen en stelt tegelijkertijd welzijn veilig. Het herdefinieert welvaart rond sufficiëntie in plaats van surplus, waarbij gebruik wordt gemaakt van raamwerken zoals de Negen Planeetgrenzen, Doughnut Economics, One Health One Planet en de Safe and Just Earth System Boundaries. Praktische richtlijnen zijn al in opkomst, bijvoorbeeld via de Seas At Risk. One Planet Verzending verslag¹⁰⁸dat laat zien hoe de wereldhandel kan worden geheroriënteerd in de richting van duurzaamheid.

Beeldcredit: Wereldwijde gezondheidskwesties

De Nederlandse erfenis maakt de zaak duidelijk. De VOC was een pionier op het gebied van aandeelhouderskapitalisme en financiële handel; vandaag de dag destabiliseert datzelfde model de ecologie en de samenleving. Als Nederland heeft geholpen bij het ontwerpen van extractivistisch kapitalisme, kan het ook een pionier zijn bij het opnieuw uitvinden van dit kapitalisme.^109-112van winst voor aandeelhouders naar gedeeld welzijn, van groei van het BBP naar indicatoren van veerkracht, rechtvaardigheid en ecologische integriteit.

Met baanbrekende onderzoeksinstellingen, een georganiseerd maatschappelijk middenveld en een hoog ruimtelijk bewustzijn heeft Nederland de middelen, de kennis en de menselijke capaciteit om deze verandering te leiden. Wat nodig is, is politieke wil. Door te kiezen voor sufficiëntie en regeneratie in plaats van een winnend doodlopende weg, kan Nederland een lichtend voorbeeld worden van systemische vernieuwing en bewijzen dat een bloeiende toekomst binnen planetaire grenzen zowel mogelijk als haalbaar is.

5. Conclusie: Ineenstorting of co-creatie

Nederland is niet langer slechts een case study in moderne handelsefficiëntie, het is een lakmoesproef voor menselijk en planetair welzijn. Het heeft de grenzen bereikt van een systeem dat is gebaseerd op oneindige groei, veronachtzaming van de aarde en extractieve stromen. Een diepere synthese van de uitdagingen, om een definitief stapsgewijs transitieplan op te stellen, is niet alleen nuttig, maar ook essentieel voor het voortbestaan ervan.

De inzet is wereldwijd. Maar de transformaties zijn lokaal. Een One Planet Nederland zou betekenen dat er een nationaal observatorium voor materiaalstromen wordt opgericht, dat import, export en ingebedde emissies in levendig detail volgt, zodat de samenleving kan bepalen wat er door Rotterdam en daarbuiten passeert. Het betekent duidelijke afspraken over uitfasering: een tijdschema voor het beëindigen van fossiele brandstoffen, het stopzetten van fossiele waterstofprojecten en het uitbannen van PFAS in industriële productie. En het zou gerichte innovatie betekenen, zoals een schoon industrieel cluster om giftige producten zoals HFK's te vervangen door duurzame alternatieven die commercieel levensvatbaar en regionaal schaalbaar zijn. Dit zijn geen verre idealen: er lopen al pilots in Rotterdam, Nederlandse steden experimenteren met circulaire economie zones en burgercoöperaties wekken schone energie op voor hun wijken.

Of de komende transformatie chaotisch en opgelegd is, of bewust en gezamenlijk gecreëerd, hangt af van wat er nu gebeurt. De komende Nederlandse verkiezingen vormen een cruciale gelegenheid om een nieuwe koers uit te zetten, een koers die geworteld is in ecologische verantwoordelijkheid, gedeelde welvaart en democratische vernieuwing. Zal Nederland ervoor kiezen om een geleide transitie te leiden en een voorbeeld te stellen van post-extractief, One Planet leven, of zal het worden ingehaald door de ineenstorting van de systemen die het zelf heeft helpen opbouwen?

Op de Een planeet haven Vanuit onze basis in Rotterdam, het epicentrum van zowel risico's als mogelijkheden, bouwen we aan gemeenschappen van moed, samenwerking en zorg. Doe met ons mee aan een visie en een stappenplan waarin welvaart voortkomt uit toereikendheid en regeneratie in plaats van extractie: havens die schone handel mogelijk maken, boerderijen die ecosystemen voeden, schone energie die gemeenschappen versterkt en mobiliteitssystemen die mensen met elkaar verbinden zonder de toekomst te vervuilen. Dit is ons moment om te kiezen voor leven in plaats van extractie, voor solidariteit in plaats van fragmentatie, en om met trots achter Team Human te staan.¹¹³Het versterken van menselijke verbondenheid, het weerstaan van de ontmenselijkende druk van technologieën, markten en instellingen en het terugwinnen van coöperatieve, mensgerichte manieren van organiseren.

Referenties

1. Bunkermarkt. Rotterdams bunkerverkoop in 2024 registreert 9,8 miljoen ton, LNG-groei stijgt. (2025).

2. Geavanceerde technologie maakte van dit kleine land een belangrijke exporteur van voedsel. De Washington Post (2022).

3. Kuper, S. Nederland is misschien wel het eerste land dat tegen de grenzen van de groei aanloopt. FT (2022).

4. Bosma, U. De economische geschiedschrijving van het nederlandse koloniale rijk. Tijdschr. Soc. Econ. Geschied./ Lage Ctries. J. Soc. Econ. Hist. 11, 153 (2014).

5. Ecologische voetafdruk van de Nederlandse consumptie, 2005. Compendium voor de Leefomgeving https://www.clo.nl/en/indicators/en007506-ecological-footprint-of-dutch-consumption-2005.

6. Aerts, N. & Weijers, S. Gebruik van import in de Nederlandse economie - Nederlandse Handel in Feiten en Cijfers, 2023. Gebruik van import in de Nederlandse economie - Nederlandse Handel in Feiten en Cijfers, 2023 | CBS https://longreads.cbs.nl/dutch-trade-in-facts-and-figures-2023/use-of-imports-in-the-dutch-economy.

7. Wereldwijd Voetafdruk Netwerk. Nederland Factsheet. Wereldwijd voetafdruknetwerk https://www.footprintnetwork.org/netherlands/ (2022).

8. Claessens, J. et al. Landbouwpraktijken en waterkwaliteit in Nederland: Stand van zaken (2020-2023) en trends (1992-2023). https://www.rivm.nl/publicaties/agricultural-practices-and-water-quality-in-netherlands-status-2020-2023-and-trends.

9. Tullis, P. Nitrogen wars: the Dutch farmers' revolt that turned a nation upside-down. De Wachter (2023).

10. Het probleem van netwerkcongestie: "Beleidsmakers hadden zich wel wat eerder achter de oren mogen krabben." Hanze Hogeschool Groningen https://www.hanze.nl/en/news/hanze-news/2024/05/the-grid-congestion-problem-policy-makers-could-have-scratched-their-heads-a-little-sooner.

11. Nederland: Vrijheid in de Wereld 2023 Landenrapport. https://freedomhouse.org/country/netherlands/freedom-world/2023 (2023).

12. de Zwart, P. Globalisering in de vroegmoderne tijd: Nieuw bewijs van de Nederlands-Aziatische handel, ca. 1600-1800. J. Econ. Hist. 76, 520-558 (2016).

13. Gaastra, F. S. The Dutch East India Company: expansion and decline : Gaastra, F.S.: Amazon.nl: Books. https://www.amazon.nl/Dutch-East-India-Company-expansion/dp/9057302411 (2003).

14. Parthesius, R. Nederlandse schepen in tropische wateren: De ontwikkeling van het scheepvaartnetwerk van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in Azië 1595-1660. (Amsterdam University Press, Amsterdam, Nederland, 2010). doi:10.5117/9789053565179.

15. Nederland: energieafhankelijkheid 2008-2020. Statista https://www.statista.com/statistics/267651/dependency-on-energy-imports-in-the-netherlands/ (2022).

16. Whiting, K. Deze Nederlandse tomaten kunnen de wereld iets leren over duurzame landbouw. Wereld Economisch Forum https://www.weforum.org/stories/2019/11/netherlands-dutch-farming-agriculture-sustainable/ (2019).

17. Geen verandering in aardgasverbruik in 2024. Centraal Bureau voor de Statistiek https://www.cbs.nl/en-gb/news/2025/07/no-change-in-natural-gas-consumption-in-2024 (2025).

18. Garske, B., Heyl, K. & Ekardt, F. De mededeling van de EU over het garanderen van de beschikbaarheid en betaalbaarheid van meststoffen: een mijlpaal voor duurzaam nutriëntenbeheer of een gemiste kans? Environ. Sci. Eur. 36, 1-5 (2024).

19. Europese Commissie. Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's: De beschikbaarheid en betaalbaarheid van meststoffen garanderen. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52022DC0590(01) (2022).

20. Europese Commissie. Agromilieu-indicator - verbruik van minerale meststoffen. Eurostat-statistieken uitgelegd https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Agri-environmental_indicator_-_mineral_fertiliser_consumption (2024).

21. Industriële feiten en cijfers 2023. https://www.fertilizerseurope.com/wp-content/uploads/2023/07/Industry-Facts-and-figures-2023.pdf (2023).

22. TheGlobalEconomy.com. Nederland: Gebruik van meststoffen. De wereldwijde economie https://www.theglobaleconomy.com/Netherlands/fertilizer_use/ (2022).

23. TradingEconomics.com. Nederland: Kunstmestverbruik (% van kunstmestproductie). Nederland: Kunstmestverbruik (% van kunstmestproductie) https://tradingeconomics.com/netherlands/fertilizer-consumption-percent-of-fertilizer-production-wb-data.html.

24. Nederland Import: Meststoffen. TradingEconomics.com https://tradingeconomics.com/netherlands/imports/fertilizers.

25. Nederland Import van Meststoffen (HS Code 310290) uit alle landen - 2023. Wereldwijde geïntegreerde handelsoplossing (WITS) https://wits.worldbank.org/trade/comtrade/en/country/NLD/year/2023/tradeflow/Imports/partner/ALL/product/310290 (2023).

26. van Selm, B. et al. Koppeling van veehouderij en voederproductie in Nederland om milieueffecten te verminderen. Sci. Totaal milieu. 899, 165540 (2023).

27. Engelke, P. & Webster, J. Rotterdam, Nederland: Een geïntegreerde benadering van ontkoling. https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/issue-brief/rotterdam-netherlands-an-integrated-approach-to-decarbonization/ (2023).

28. Nederland: Invoer van aardgas. CEIC https://www.ceicdata.com/en/indicator/netherlands/natural-gas-imports (2018).

29. Enerdata. Nederland Energiemarkt Rapport. Enerdata eStore https://www.enerdata.net/estore/energy-market/netherlands/ (2025).

30. IEA. Nederland: Energiemix. IEA.org https://www.iea.org/countries/the-netherlands/energy-mix (2025).

31. NL Times. Indirecte uitstoot Rotterdamse haven 3,5 keer hoger dan heel Nederland. NL Times https://nltimes.nl/2024/12/16/indirect-emissions-rotterdam-port-35-times-higher-netherlands (2024).

32. TradeImeX. EU Olie-import - Belangrijkste importerende landen in Europa. TradeImeX Blog https://www.tradeimex.in/blogs/eu-oil-Imports (2024).

33. Ibarrola-Rivas, M.-J., Castro, A. J., Kastner, T., Nonhebel, S. & Turkelboom, F. Telecoupling through tomato trade: what consumers do not know about the tomato on their plate. Glob. Volhouden. 3, e7 (2020).

34. Šalagovič, J. et al. Microklimaatbewaking in commerciële tomatenteelt (Solanum Lycopersicum L.) in kassen en het effect op plantengroei, opbrengst en vruchtkwaliteit. Voorkant. Hortic. 3, (2024).

35. van Grinsven, H. J. M., van Eerdt, M. M., Westhoek, H. & Kruitwagen, S. Benchmarking Eco-efficiency and footprints of dutch agriculture in European context and implications for policies for climate and environment. Voorkant. Sustain. Food Syst. 3, 442712 (2019).

36. de Wolf, P., Ros, G. H. & Berkhout, P. Is er iets met de bodem? Wageningen Universiteit & Onderzoek https://www.wur.nl/en/show-longread/is-something-up-with-soil.htm (2022).

37. Hall, L. Strategie van Nederland voor de inkoop van kritische materialen. Euro wekelijks nieuws https://euroweeklynews.com/2025/02/15/netherlands-strategy-for-sourcing-critical-materials/ (2025).

38. Villoria, N., Garrett, R., Gollnow, F. & Carlson, K. Leakage does not fully offset soy supply-chain efforts to reduce deforestation in Brazil. Nat. Commun. 13, 5476 (2022).

39. Song, X.-P. et al. Massale soja-expansie in Zuid-Amerika sinds 2000 en gevolgen voor natuurbehoud. Nat. Aanhouden. 2021, 784-792 (2021).

40. Pendrill, F. et al. De handel in land- en bosbouw is verantwoordelijk voor een groot deel van de uitstoot door tropische ontbossing. Glob. Environ. Verandering 56, 1-10 (2019).

41. Curtis, P. G., Slay, C. M., Harris, N. L., Tyukavina, A. & Hansen, M. C. Classificatie van oorzaken van wereldwijd bosverlies. Wetenschap 361, 1108-1111 (2018).

42. Informatienota: Het belang van Oekraïne en de Russische Federatie voor de wereldwijde landbouwmarkten en de risico's van het huidige conflict. ReliefWeb https://reliefweb.int/report/world/information-note-importance-ukraine-and-russian-federation-global-agricultural-markets.

43. Paulson, N., Zulauf, C., Schnitkey, G. & Baltz, J. Kunstmestprijzen blijven jaar lang dalen na piek van 2022. farmdoc dagelijks 13, (2023).

44. Opties voor het koolstofarm maken van de Nederlandse kunstmestindustrie. PBL Planbureau voor de Leefomgeving https://www.pbl.nl/en/publications/decarbonisation-options-for-the-dutch-fertiliser-industry.

45. Mensen, O. Nederland - Import van gefrackt gas: Briefing - Voedsel & Water Actie Europa. Voedsel & Water Actie Europa https://www.foodandwatereurope.org/blogs/netherlands-fracking-briefing/ (2023).

46. Bednarski, L., Roscoe, S., Blome, C. & Schleper, M. C. Geopolitieke verstoringen in wereldwijde toeleveringsketens: een state-of-the-art literatuuroverzicht. Prod. Plan. Controle 1-27 (2023) doi:10.1080/09537287.2023.2286283.

47. Yang, Z., Du, X., Lu, L. & Tejeda, H. A. Price and volatility transmissions among natural gas, fertilizer, and corn markets: A revisit. J. Risk Fin. Manag. 15, 1-14 (2022).

48. McKenzie, L. M., Witter, R. Z., Newman, L. S. & Adgate, J. L. Human health risk assessment of air emissions from development of unconventional natural gas resources. Sci. Totaal milieu. 424, 79-87 (2012).

49. Wetenschappers, A. Hydraulische breking en gezondheid. Nationaal Instituut voor Milieugezondheidswetenschappen https://www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/fracking.

50. Kee, J., Cardell, L. & Zereyesus, Y. A. Global Fertilizer Market Challenged by Russia's Invasion of Ukraine. https://www.ers.usda.gov/amber-waves/2023/september/global-fertilizer-market-challenged-by-russia-s-invasion-of-ukraine.

51. Allan, J. Natuurlijke hulpbronnen enintifadaOlie, fosfaten en verzet tegen kolonialisme in de Westelijke Sahara. J. North Afr. Stud. 21, 645-666 (2016).

52. Allan, J. & Ojeda-García, R. Exploitatie van natuurlijke hulpbronnen in de Westelijke Sahara: nieuwe onderzoeksrichtingen. J. North Afr. Stud. 27, 1107-1136 (2022).

53. Claar, S. Mondiale energiepartnerschappen: Groen kolonialisme en een ecologische nieuwe internationale economische orde. in Mondiale partnerschappen en neokolonialisme 123-144 (Springer Nature Switzerland, Cham, 2025). doi:10.1007/978-3-031-87005-7_6.

54. van Alphen, J., Haasnoot, M. & Diermanse, F. Onzekere versnelde zeespiegelstijging, potentiële gevolgen en aanpassingsstrategieën in Nederland. Water (Bazel) 14, 1527 (2022).

55. de Moel, H., Aerts, J. C. J. H. & Koomen, E. Ontwikkeling van de blootstelling aan overstromingen in Nederland gedurende de 20e en 21e eeuw. Glob. Environ. Verandering 21, 620-627 (2011).

56. Jongman, B., Koks, E. E., Husby, T. G. & Ward, P. J. Toenemende blootstelling aan overstromingen in Nederland: implicaties voor risicofinanciering. Nat. Hazards Earth Syst. Sci. 14, 1245-1255 (2014).

57. Kind, J. M. Economisch efficiënte overstromingsbeschermingsnormen voor Nederland: Efficiënte overstromingsbeschermingsnormen voor Nederland. J. Flood Risk Manag. 7, 103-117 (2014).

58. Eijgenraam, C. et al. Economisch efficiënte normen om Nederland te beschermen tegen overstromingen. Interfaces (Providence) 44, 7-21 (2014).

59. Punt, E., Monstadt, J., Frank, S. & Witte, P. De dijken voorbij: een institutioneel perspectief op het managen van overstromingsbestendigheid in de haven van Rotterdam. Marit. Econ. Logist. 25, 230-248 (2023).

60. de Moel, H., van Vliet, M. & Aerts, J. C. J. H. Evaluating the effect of flood damage-reducting measures: a case study of the unembanked area of Rotterdam, the Netherlands. Reg. Milieu. Verandering (2013) doi:10.1007/s10113-013-0420-z.

61. Dolman, N., Sindhamani, V. & Vorage, P. Keeping airports open in times of climatic extremes: Planning voor klimaatbestendige luchthavens. in Het Palgrave-handboek over klimaatbestendige samenlevingen 1015-1038 (Springer International Publishing, Cham, 2021). doi:10.1007/978-3-030-42462-6_8.

62. Kuller, M., Dolman, N. J., Vreeburg, J. H. G. & Spiller, M. Scenarioanalyse van regenwateropvang en -gebruik op grote schaal - beoordeling van afvoer, opslag en economische prestaties voor de casus Schiphol. Stedelijk water J. 14, 237-246 (2017).

63. Snelle actie nodig om drinkwatertekort in 2030 te voorkomen. https://www.rivm.nl/en/news/quick-action-needed-to-prevent-drinking-water-shortage-in-2030.

64. Waterbeschikbaarheid voor de bereiding van drinkwater tot 2030 - knelpunten en oplossingsrichtingen. https://www.rivm.nl/publicaties/waterbeschikbaarheid-voor-bereiding-van-drinkwater-tot-2030.

65. Watergebruik in de land- en tuinbouw, 2001-2023. Compendium voor de Leefomgeving https://www.clo.nl/indicatoren/nl001419-watergebruik-in-de-land-en-tuinbouw-2001-2023.

66. Europese klimaatrisicobeoordeling. https://www.eea.europa.eu/en/analysis/publications/european-climate-risk-assessment.

67. Nationale Academies voor Wetenschappen, Technologie en Geneeskunde et al. Technologieën met negatieve emissies en betrouwbare opslag: Een onderzoeksagenda. (National Academies Press, Washington, D.C., DC, 2019). doi:10.17226/25259.

68. Abouelnaga, M. Verwijdering van kooldioxide: Trajecten en beleidsbehoeften. https://www.c2es.org/document/carbon-dioxide-removal-pathways-and-policy-needs/ (2021).

69. Centraal Bureau voor de Statistiek. Kleinere materiaalvoetafdruk, meer recycling dan het EU-gemiddelde. Centraal Bureau voor de Statistiek https://www.cbs.nl/en-gb/news/2020/08/smaller-material-footprint-more-recycling-than-the-eu-average (2020).

70. Lemmers, O. & Wong, K. F. Onderscheid maken tussen invoer voor binnenlands gebruik en voor wederuitvoer: Een nieuwe methode geïllustreerd voor Nederland. Natl. Inst. Econ. Rev. 249, R59-R67 (2019).

71. Lennartz, C., Baarsma, B. & Vrieselaar, N. Explosieve huizenprijzen op stedelijke woningmarkten: Verklaringen en beleidsoplossingen voor Nederland. in Hot Property: De huizenmarkt in grote steden 207-221 (Springer International Publishing, Cham, 2019). doi:10.1007/978-3-030-11674-3_18.

72. IEA. Nederland 2020: Overzicht energiebeleid. https://www.iea.org/reports/the-netherlands-2020 (2020).

73. Pató, Z. Gridlock in Nederland: Hoe het elektriciteitsnet deblokkeren om de energietransitie te versnellen. https://www.raponline.org/knowledge-center/gridlock-in-netherlands/ (2024).

74. Knol, A. Factsheet (NL en Engels) over de gevolgen van ultrafijnstof van Schiphol voor de gezondheid van omwonenden. https://milieudefensie.nl/actueel/factsheet-ultrafine-particles-from-schiphol-airport-health-impact.pdf (2015).

75. Franssen, E. A. M., Staatsen, B. A. M. & Lebret, E. Assessing health consequences in an environmental impact assessment. Milieu. Impact Assess. Rev. 22, 633-653 (2002).

76. Nederlanders roken per dag vijf sigaretten mee door vieze lucht. Universiteit Utrecht https://www.uu.nl/nieuws/nederlanders-roken-per-dag-vijf-sigaretten-mee-door-vieze-lucht.

77. RIVM adviseert geen particuliere eieren meer te eten. https://www.rivm.nl/nieuws/rivm-adviseert-geen-particuliere-eieren-meer-te-eten.

78. van Merode, F., Groot, W., van Oostveen, C. & Somers, M. De verborgen reserve van verpleegkundigen in Nederland: Een ruimtelijke analyse. Nurs. Rep. 14, 1353-1369 (2024).

79. NL Times. Nederlands zorgstelsel naar verwachting geconfronteerd met een tekort van 266.000 werknemers in 2035. NL Times https://nltimes.nl/2024/12/17/dutch-healthcare-system-expected-face-shortage-266000-workers-2035 (2024).

80. Dantuma, E. Nederlandse gezondheidszorg groeit ondanks personeelstekort. ING Denken https://think.ing.com/articles/dutch-healthcare-staffing-shortage-growth/ (2025).

81. "Iedereen in de gezondheidszorg beseft dat er iets moet veranderen." Universiteit Leiden https://www.universiteitleiden.nl/en/news/2023/10/everyone-in-healthcare-realises-that-something-has-to-change.

82. van Dijk, C. E., Langereis, T., Dik, J.-W. H., Hoekstra, T. & van den Berg, B. De kosten van gezondheidszorg en langdurige zorg in het laatste levensjaar in Nederland. Eur. J. Health Econ. 26, 1149-1162 (2025).

83. Bakx, P., O'Donnell, O. & van Doorslaer, E. Spending on Health Care in the Netherlands: Not Going So Dutch: Uitgaven aan gezondheidszorg in Nederland. Fisc. Studeren. 37, 593-625 (2016).

84. Lecca, T. Nederlandse ruzie over luchthavengeluid zet toon voor rest van Europa. Politiek Europa (2025).

85. Prakash, P. Amsterdam heeft lange tijd "overlastgevende" toeristen willen weren. Eerst verbood het nieuwe hotels en nu is het van plan cruises te verbieden. Fortuin (2024).

86. NL Times. Extinction Rebellion activisten blokkeren A12 in Den Haag om te protesteren tegen subsidies voor fossiele brandstoffen. NL Times (2025).

87. NL Times. Drastische reductie Schipholvluchten gestopt door druk VS, EU. NL Times (2023).

88. Hoe de luchtvaartlobby de Europese Commissie zover kreeg dat ze de Nederlandse plannen om het aantal vluchten terug te dringen liet ontsporen. Waarnemingscentrum Corporate Europe https://corporateeurope.org/en/2023/11/how-aviation-lobby-got-european-commission-derail-dutch-flight-reduction-plans.

89. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Stikstof. RIVM.nl https://www.rivm.nl/en/nitrogen (2025).

90. Universiteit Utrecht. Het ombuigen van de curve van biodiversiteitsverlies begint met inzicht in de oorzaken. Universiteit Utrecht (www.uu.nl) https://www.uu.nl/en/achtergrond/bending-the-curve-of-biodiversity-loss-starts-with-insight-into-the-causes (2022).

91. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Lagere bevolkingsgroei in 2024. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS.nl) https://www.cbs.nl/en-gb/news/2025/05/lower-population-growth-in-2024 (2025).

92. Nederland, S. 1 op de 10 mensen voelde zich gediscrimineerd in 2023. Centraal Bureau voor de Statistiek https://www.cbs.nl/en-gb/news/2024/50/1-in-10-people-felt-discriminated-against-in-2023 (2024).

93. Ghorashi, H. Racisme voorbij de Nederlandse onschuld. Eur. J. Women S Stud. 3016S-21S (2023).

94. Stokstad, E. Stikstofcrisis door overvolle veestapel heeft Nederlandse economie "lamgelegd". Amerikaanse vereniging voor de vooruitgang van de wetenschap https://www.science.org/content/article/nitrogen-crisis-jam-packed-livestock-operations-has-paralyzed-dutch-economy (2021).

95. Nederland, S. Uitgaven aan gezondheidszorg stijgen met 8,1 procent in 2024. Centraal Bureau voor de Statistiek https://www.cbs.nl/en-gb/news/2025/22/spending-on-health-care-up-by-8-1-percent-in-2024 (2025).

96. Wat is de schade? Het monetariseren van de externe milieueffecten van de Nederlandse economie en haar toeleveringsketen. https://www.dnb.nl/en/publications/research-publications/working-paper-2021/what-s-the-damage-monetizing-the-environmental-externalities-of-the-dutch-economy-and-its-supply-chain/.

97. Subsidies voor fossiele brandstoffen. IMF https://www.imf.org/en/Topics/climate-change/energy-subsidies (2019).

98. NL Times. Stikstofcrisis verhinderde bouw 23.000 woningen sinds 2019. NL Times https://nltimes.nl/2024/01/09/nitrogen-crisis-prevented-construction-23000-homes-since-2019 (2024).

99. Colliers Nederland loopt 23.000 woningen mis door stikstofbesluit. https://www.colliers.com/en-nl/research/nederland-mist-23000-woningen-door-stikstofuitspraak.

100. Laio. Stikstofcrisis zet een derde van Nederlandse woningbouwprojecten op het spel. IO+ https://ioplus.nl/en/posts/nitrogen-crisis-puts-a-third-of-dutch-housing-projects-at-stake (2025).

101. De impact van het stikstofprobleem op de Nederlandse logistieke vastgoedmarkt. https://www.savills.com/blog/article/297153/commercial-property/the-impact-of-the-nitrogen-problem-on-the-dutch-logistics-real-estate-market.aspx.

102. Stroom, M. A climate-risk adjusted housing market: introduce policy enforcing climate-risk disclosure in residential real-estate. MCRE https://maastrichtrealestate.com/blog/a-climate-risk-adjusted-housing-market-introduce-policy-enforcing-climate-risk-disclosure-in-residential-real-estate/ (2021).

103. Heeft het overstromingsrisico al invloed op de huizenprijzen? ABN AMRO Bank https://www.abnamro.com/research/en/our-research/is-flood-risk-already-affecting-house-prices.

104. Gibson, K. Uit onderzoek blijkt dat klimaatverandering $1,5 biljoen aan huizenwaarde in de VS zal doen verdwijnen. CBS Nieuws https://www.cbsnews.com/news/climate-change-to-obliterate-1-5-trillion-in-us-home-values-study-finds/ (2025).

105. Nieuw onderzoek schat de Nederlandse subsidies voor fossiele brandstoffen op €37,5 miljard per jaar, ondanks langdurige beloften om deze steun te beëindigen. Olie Verversen Internationaal https://oilchange.org/news/new-study-estimates-the-netherlands-fossil-fuel-subsidies-at-e37-5-billion-per-year-despite-long-standing-promises-to-end-this-support/.

106. Nederland: BBP per provincie 2022. Statista https://www.statista.com/statistics/1402227/netherlands-gdp-by-province/.

107. seo amsterdam economie. Belastingen op het gebied van luchtvaart en hun impact. CE Delft - NL https://cedelft.eu/publications/taxes-in-the-field-of-aviation-and-their-impact/ (2019).

108. Zeeën in gevaar. Scheepvaart op één planeet: Navigeren op de golven van klimaatverandering. https://seas-at-risk.org/general-news/one-planet-shipping-for-a-sustainable-future/ (2024).

109. Van der Berg, A. Klimaatadaptatieplanning voor veerkrachtige en duurzame steden: Perspectieven van de stad Rotterdam (Nederland) en de stad Antwerpen (België). Eur. J. Risk Regul. 14, 1-19 (2022).

110. Burgercollectieven aan het roer In co-creatie met de overheid naar succesvolle transities. Kennisplatform Collectieve Kracht https://collectievekracht.eu/collectievenlab/nieuws/3011264.aspx.

111. Europees Milieuagentschap (EMA). Nederland - Landenprofiel Circulaire Economie 2024. https://www.eea.europa.eu/en/topics/in-depth/circular-economy/country-profiles-on-circular-economy/circular-economy-country-profiles-2024/netherlands_2024-ce-country-profile_final.pdf (2024).

112. van der Stoep, R., ter Stege, J. & Taverne, A. Landenstudie Nederland. https://www.bosch-stiftung.de/sites/default/files/documents/2024-06/Country-report-netherlands.pdf (2024).

113. Rushkoff, D. Team Mens. (WW Norton, New York, NY, 2021).